Sorbiske språk
Sorbiske språk | ||
Klassifisering: | Indoeuropeisk Slavisk Vestslavisk Sorbisk | |
Skriftsystem: | Det latinske alfabetet | |
Utbreiinga av sorbisk i Tyskland.
Sorbiske språk (historisk også vendisk, vendiske språk) er to språk, oversorbisk og nedersorbisk, som høyrer til dei vestslaviske språka.
I grenseområdet mellom dei to er det mange overgangsdialektar.
Innhaldsliste
1 Sorbisk språkhistorie
2 Grammatikk
2.1 Språksamanlikning
2.2 Skilnader mellom dei to skriftspråka
2.2.1 Skilnader i lydverket
2.2.1.1 For konsonantane
2.2.1.2 Ved vokalar
2.2.2 Skilnader i deklinasjonen
2.2.2.1 Ulike genus
2.2.3 Skilnader i konjugasjonen
2.2.4 Skilnader i ordforråd
3 Likskapar
3.1 Lydlege likskaper
3.1.1 Konsonantparallellar
3.1.2 Vokalparallellar
3.2 Grammatiske likskapar
4 Litteratur
5 Bakgrunnsstoff
Sorbisk språkhistorie |
Tospråkleg tittelblad på den første oversorbiske bibelen
Grammatikk |
Sorbisk har sju kasus:
- Nominativ
- Genitiv
- Dativ
- Akkusativ
- Instrumentalis
- Lokativ
- Vokativ
| Kasus | nan Vater | štom Baum | bom Baum | wokno Fenster | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| | Oversorb. | Nedersorb. | Oversorb. | Nedersorb. | Oversorb. | Nedersorb. |
Nom. | nan | nan | štom | bom | wokno | wokno |
Gen. | nana | nana | štoma | boma | wokna | wokna |
Dat. | nanej | nanoju | štomej | bomoju | woknu | woknoju, woknu |
Akk. | nana | nana | štom | bom | wokno | wokno |
Instr. | z nanom | z nanom | ze štomom | z bomom | z woknom | z woknom |
Lok. | wo nanje | wó nanje | na štomje | na bomje | na woknje | na woknje |
Vok. | nano | - | štomo | - | - | - |
| Kasus | ramjo Schulter | ramje Schulter, Achsel | žona Frau | žeńska Frau, Weib | ruka Hand | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| | Oversorb. | Nedersorb. | Oversorb. | Nedersorb. | Oversorb. | Nedersorb. |
Nom. | ramjo | ramje | žona | žeńska | ruka | |
Gen. | ramjenja | ramjenja | žony | žeńskeje | ruki | |
Dat. | ramjenju | ramjenjeju, ramjenju | žonje | žeńskej | ruce | |
Akk. | ramjo | ramje | žonu | žeńsku | ruku | |
Instr. | z ramjenjom | z ramjenim | ze žonu | ze žeńskeju | z ruku | |
Lok. | wo ramjenju | wó ramjenju | wo žonje | wó žeńskej | w ruce | |
Vokativ finst i nedersorbisk berre i faste uttrykk.
Sorbisk har ikkje berre Singularis og Pluralis, men også Dualis (=total).
Singularis: ruka („Hand“)
Dualis: ruce („To hender“)
Pluralis: ruki („Fleire enn to hender“)
Språksamanlikning |
Norsk | Tsjekkisk | Oversorbisk | Nedersorbisk | Polsk | Polabisk |
|---|---|---|---|---|---|
| menneske | člověk | čłowjek | cłowjek | człowiek | clawak |
| kveld | večer | wječor | wjacor | wieczór | wicer |
| bror | bratr | bratr | bratš | brat | brot |
| dag | den | dźeń | źeń | dzień | dan |
| hand | ruka | ruka | ruka | ręka | ręka |
| haust | podzim | nazyma | nazyma | jesień | prenja zaima |
| snø | sníh | sněh | sněg | śnieg | sneg |
| somar | léto | lěćo | lěśe | lato | ljutü |
| syster | sestra | sotra | sotša | siostra | sestra |
| fisk | ryba | ryba | ryba | ryba | raibo |
| fyr | oheň | woheń | wogeń | ogień | widin |
| vatn | voda | woda | wóda | woda | wôda |
| vind | vítr | wětr | wětš | wiatr | wjôter |
| vinter | zima | zyma | zyma | zima | zaima |
Skilnader mellom dei to skriftspråka |
Skilnader i lydverket |
For konsonantane |
| Oversorb. | |||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| b | c | č | d | dź | f | g | h | ch | j | k | ł | m | n | ń | p | (q) | r | ř | s | š | t | ć | (v) | w | (x) | z | ž |
| Nedersorb. | ||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| b | c | č | ć | d | f | g | h | ch | j | k | ł | m | n | ń | p | (q) | r | ŕ | s | š | ś | t | (v) | w | (x) | z | ž | ź |
| Oversorb. | Nedersorb. | Døme | Tyding | Merknader |
|---|---|---|---|---|
| h | g | hora – góra | fjell | g > h |
hołb – gołub | due | |||
| hordy – gjardy | stolt | |||
hród – grod | borg | |||
| kniha – knigły | bok | |||
| hody – gódy | jul | |||
| č | c | čas – cas | tid | č > c |
| čorny – carny | sort | |||
| čert – cart | djevel | |||
| česć – cesć | vørdnad | |||
| ličba – licba | tal | |||
| pčołka – pcołka | bie | |||
| š | s | štyri – styri | fire | š > s i nedersorbisk |
| štwórć – stwjerś | firedel | |||
| štwórtka – stwórtka | fire | |||
| štwórtk – stwórtk | torsdag | |||
| ć | ś | ćeńki – śańki | tynn, smal | ć > ś i nedersorbisk bortsett frå etter frikativar |
| bić – biś | å slå | |||
| hić – hyś | å gå | |||
| puć – puś | veg | |||
| ćah – śěg | tog | |||
| ćahnyć – śěgnuś | å dra | |||
| ćahać – śěgaś | ||||
| ćim – śim | desto | |||
| ćichi – śichy | stille, rolig | |||
| aber: hósć – gósć | gjest | |||
| dź | ź | dźeń – źeń | dag | dź > ź i nedersorbisk bortsett frå etter frikativar |
| dźesać – źaseś | ti | |||
| hdźe – źo | kor | |||
hdźež – źož | kor (rel.) | |||
| dźowka – źowka | datter | |||
| dźiwy – źiwy | vill | |||
| dźěło – źěło | arbeid | |||
| dźak – źěk | takk | |||
| hózdź – gózdź | spikar | |||
| kr, pr, tr | kš, pš, tš | krasny – kšasny | vidunderleg | r > š bak ustemde konsonantar etter a, o, u i nedersorbisk |
| prawy – pšawy | rett, riktig | |||
| prosba – pšosba | ynskjemål | |||
| prec – pšec | bort | |||
| bratr – bratš | bror | |||
| sotra – sotša | syster | |||
| wutroba – wutšoba | hjarte | |||
| trawa – tšawa | grass | |||
| jutry – jatšy | påske | |||
| wótry – wótšy | skarp | |||
| ń | j, ' | dóńć – dojś | å kome til stades | ń i oversorbisk |
| nadeńć – nadejś | å finne fram | |||
| přeńć – pśejś | å krysse over | |||
| přińć – pśiś | å kome | |||
| rozeńć – rozejś | å gå kvar sin veg | |||
| woteńć – wótejś | å gå bort | |||
| wuńć – wujś | å gå ut | |||
| njeńdu – njejdu | dei går ikkje |
Ved vokalar |
| | vorne | midtre | hinten |
|---|---|---|---|
| oral | oral | ||
| lukka | i [i] | y [ɨ] | u [u] |
| ó [ʊ] | |||
| halvopen | e [ɛ] | | o [ɔ] |
| open | | a [a] | |
| | vorne | midtre | hinten |
|---|---|---|---|
| oral | oral | ||
| lukka | i [i] | y [ɨ] | u [u] |
| halvopen | e [ɛ] | ó [ɨ,ɛ,ʊ]1 | o [ɔ] |
| open | | a [a] | |
1 Dei første to variantane er skriftspråkleg. I dialektane finst også [ɔ].
| Diftong i begge språka |
|---|
| ě [iə] |
| Oversorb. | Nedersorb. | Døme | Tyding | Merknader |
|---|---|---|---|---|
| 'a | ě, e | mjaso – měso | Fleisch | aus Ursl. ę |
| dźak – źěk | Dank | |||
| časty – cesty | häufig | |||
| hladać – glědaś | sehen, schauen, blicken | |||
| dźesać – źaseś | zehn | |||
| rjad – rěd | Reihe | |||
| rjany – rědny | schön | |||
| swjatki – swětki | Pfingsten | |||
| 'e | 'a | mjeza – mjaza | Rain | 'e>'a |
| čert – cart | Teufel | |||
| jedyn – jaden | ein | |||
| dźesać – źaseś | zehn | |||
| njesć – njasć | tragen | |||
| pjec – pjac | backen; braten | |||
| wjeselo – wjasele | Freude | |||
| wjes – wjas | Dorf | |||
| wječor – wjacor | Abend | |||
| e | o | hdźe – źo | wo | e>o i Nedersorbisk |
| -će – -śo, -ćo | (Ending i 3. person plural) | |||
| ćeta – śota | Tante | |||
| wčera – cora | gestern | |||
| i | y | hić – hyś | gehen | nedersorbisk runding av i til y bak ž, š, h og c |
| wužiwar – wužywaŕ | Benutzer, Anwender | |||
| wužiwać – wužywaś | benutzen, anwenden | |||
| žiwy – žywy | lebend(ig) | |||
| činić – cyniś | machen, tun | |||
| šija – šyja | Hals | |||
| šiška – šyška | Zapfen | |||
| o | 'a | pos – pjas | Hund | frå oppr. ь (jfr.: Polsk: ie in pies) |
| o | e | susod – sused | Nachbar | e>o i Oversorbisk |
| so – se | sich | |||
| won – wen | hinaus | |||
| y | e, ě | cyły – ceły | ganz, gesamt, völlig | e/ě > y i Oversorbisk etter c, s, d |
| cyłosć – cełosć | Ganzheit, Gesamtheit | |||
| dyrbjeć – derbiś, derbjeś | müssen, sollen | |||
| cypy – cepy | Dreschflegel | |||
| cyn – cen | Zinn | |||
| cyrkej – cerkwja | Kirche | |||
| dyrić – deriś | Schlag/Stoß versetzen | |||
| syć – seś | Netz | |||
| symjo – semje | Samen | |||
| oł | łu | tołsty – tłusty | dick, stark | frå ьl og ъl etter hard Dental |
| dołhi – dłujki | lang | |||
| dołh – dług | Schuld | |||
| stołp – słup | Säule | |||
| or | ar (jar nach g/k) | hordy – gjardy | stolz | av oppr. ъr |
| horbaty – gjarbaty | bucklig | |||
| horb – gjarba | Buckel | |||
| hordło – gjardło | Kropf; Kehle | |||
| hornc – gjarnc | Topf | |||
| or | ar | čorny – carny | schwarz | av oppr. ьr foran ikkjepalataliserte konsonantar, elles er (in: smjerć – smjerś „Tod“) |
Skilnader i deklinasjonen |
- Oversorb. 7 kasus – Nedersorb. 6 kasus
- Skilnader i kasusreksjon
| Oversorb. | Nedersorb. | Tyding |
|---|---|---|
| mam dweju bratrow, dwaj konjej | mam dweju bratšowu, kónjowu | „ich habe zwei Brüder/Pferde“ |
| mam třoch bratrow, tři konje | mam tśoch bratšow, tśich kónjow/kóni | „ich habe drei Brüder/Pferde“ |
| mam bratrow, konje | mam bratšy/bratšow, kónje | „ich habe Brüder/Pferde“ |
Ulike genus |
| Oversorb. | Nedersorb. | Tyding | Kommentar |
|---|---|---|---|
| huso (n) | gus (f) | Gans |
|
| swinjo (n) | swinja (f) | Schwein | |
| jězor (m) | jazoro (n), jazor (m) | See | |
| karp (m) | karpa (f) | Karpfen |
Skilnader i konjugasjonen |
| Oversorb. | Nedersorb. | Kommentar |
|---|---|---|
| Bevart Aorist, Imperfekt | I skriftspråket | |
| a-, i-, e-Konjugasjon | o-, a-, i-, j-Konjugasjon1 | |
| Verben wie pisać nach der a-Konjugasjon (1. und 2. Person Singular Präsens Indikativ Aktiv: pisam, pisaš) | Verben wie pisaś nach der o-Konjugasjon (1. und 2. Person Singular Präsens Indikativ Aktiv: pišom, pišoš) | Die nedersorbiske o-Konjugasjon entspricht der e-Konjugasjon des Oversorbisk, mit Ausnahme der Verlagerung einiger Verben wie pisać. |
1Dei perfektive verb i a- og i-konjugasjonen dannar i dag som regel presensformene sine som o-konjugasjonen.
Skilnader i ordforråd |
| Oversorb. | Nedersorb. | Bedeutung | Kommentar |
|---|---|---|---|
| swoboda | lichota | Freiheit | |
| swobodny | lichy | frei | |
| chěža | wjaža | Haus | |
| prajić | groniś | sagen, sprechen | groniś ähnelt Polabischem gornt[1] |
| patoržica | gwězdka | Weihnachtsabend, Heiligabend | |
| zo | až | dass | |
| sewjer | pódpołnoc | Norden | Oversorb. = Tsjekk. sever, Nedersorb. jfr. Poln. północ |
| juh | pódpołdnjo | Süden | Oversorb. = Tsjekk. jih, Nedersorb. jfr. Poln. południe |
| wuchod | pódzajtšo | Osten | |
| zapad | pódwjacor | Westen | |
| wopica | nałpa | Affe | Oversorb. = Tsjekk. opice, Nedersorb. = Poln. małpa |
| běrna | kulka | Kartoffel | |
| dyrbjeć | musaś, dejaś | müssen, sollen | Nedersorb. = Tsjekk. muset, Poln. musieć |
| hač | ako | als (bei Steigerung) | |
| jara | wjelgin | sehr | |
| całta | guska | Brötchen | Oversorb. = Alttschech.[2] Nedersorb. = Tsjekk. houska |
| haj | jo | ja | Oversorb. = Slowak. hej Nedersorb. = Tsjekk. jo (dort neben ano) |
| holca | źowćo | Mädchen | Nedersorb. = Poln. dziewczę, dziewczyna, Tsjekk. děvče, holka |
| štom | bom | Baum | Nedersorb. aus dem Deutschen: „Baum“/Oversorb. ebenfalls aus dem Deutschen: „Stamm“ |
| porst | palc | Finger | Oversorb. = Tsjekk. prst Nedersorb. = Poln. palc |
Likskapar |
Lydlege likskaper |
Konsonantparallellar |
| Ursl. | Sorb. | Døme | Tyding | Samanlikning | Kommentar |
|---|---|---|---|---|---|
| str | tr/tř – tš/tś | sotra – sotša | Schwester | Polsk: siostra, Tsjekkisch: sestra | Tap av s; svært mange unntak |
| tradać – tšadaś | darben, schmachten | Tsjekkisch: strádat | |||
| truhać – tšugaś | hobeln, raspeln | Polsk: strugać Tsjekkisk: struhadlo „Hobel, Raspel“ | |||
| truk – tšuk | Schote | Polsk: strąk | |||
| třěcha – tśěcha (stśěcha) | Dach | Tsjekkisch: střecha Polsk: strzecha „Strohdach“ | |||
| truna – tšuna | Saite | Tsjekkisch, Polsk: struna | |||
| trup – tšup | Grind, Schorf | Tsjekkisch, Polsk: strup |
Vokalparallellar |
| Endring | Oversorb. | Nedersorb. | Tyding | Kommentar |
|---|---|---|---|---|
| e > o | wječor | wjacor | Abend | jfr. Rus.: вечер, Tsjekk.: večer |
| čłon | cłonk | Glied, Mitglied | jfr. Rus.: член | |
| daloko | weit, fern | jfr. Pl.: daleko, Rus.: далеко, Kr.: daleko | ||
| wjesoły | wjasoły | froh, fröhlich, heiter | vg.: Rus.: весёлый, Kr.: veseo, vesela | |
| pjećory | pěśory | fünffach | jfr.: Rus.: пятеро, Kr.: petero | |
| pčoła | pcoła | Biene | jfr.: Rus.: пчела, Kr.: pčela | |
| sotra | sotša | Schwester | jfr.: Rus.: сестра, Kr.: sestra | |
| i > y | zyma | zyma | Winter | jfr. Tsjekk.: zima |
| nazyma | nazyma | Herbst | ||
| kazyć | kazyś | verderben | jfr.: Pl.: kazić, Tsjekk.: kaziti, Slvk.: kazit' | |
| ǫ > u | ruka | Arm, Hand | jfr.: Pl.: ręka, Kaschub.: rąka | |
| wutroba | wutšoba | Herz | jfr.: Pl.: wątroba „Leber“ | |
| mudry | klug | vlg.: Pl.: mądry | ||
| huso | gus | Gans | jfr.: Pl.: gęś | |
| pucher | puchoŕ | Blase; Harnblase | vlg.: Pl.: pęcherz | |
| pupk | Nabel | jfr.: Pl.: pępek | ||
| huba | guba | Mund | jfr.: Pl.: gęba | |
| el > ło | žłob | Rinne; Trog | jfr.: Slvk.: žleb (žl’ab), Slov.: žleb, Kr.: žlijeb | |
| mloko | Milch | jfr.: Tsjekk.: mleko, Kr.: mlijeko | ||
| er > re/rě/rje4 | drjewo | Holz | jfr.: Kr.: drvo, Pl.: drzewo, Tsch.: dřevo, Slvk.: drevo | |
| ol > ło5 | złoto | Gold | jfr.: Pl.: złoto; Tsjekk./Slvk.: zlato, Blg.: злато | |
| słód | słod | Geschmack; Süße; Malz | jfr.: Pl.: słód; Tsjekk./Slvk.: slad, Kr.: slâd | |
| hłowa | głowa | Kopf | jfr.: Pl.: głowa; Tsjekk./Slvk.: hlava, Kr.: gláva | |
| słoma | Stroh | jfr.: Pl.: słoma; Tsjekk.: sláma, Kr.: slama | ||
| młody | jung | jfr.: Pl.: młody; Tsjekk.: mladý, Kr.: mlad | ||
| or > ro | hród | grod | Burg; Schloss | jfr.: Pl.: gród; Tsjekk.: hrad, Kr./Slov.: grâd |
| mróz | mroz | Frost | jfr.: Pl.: mróz; Tsjekk./Slvk.: mráz, Kr.: mraz | |
Grammatiske likskapar |
- Bevaring av dual
- Trykk på første staving
- Vidtgåande overtaking av Genitiv Plural for ulike deklinasjonsklasser i Substantive av -ow
Litteratur |
- Filip Rezak: Deutsch-sorbisches enzyklopädisches Wörterbuch der Oberlausitzer sorbischen Sprache. Fotomechanischer Neudruck der Ausgabe Bautzen 1920, 1. Auflage. Mit einem Vorwort von Konstantin K. Trofimowic. Domowina-Verlag, Bautzen 1987, 1150 S., ISBN 3-7420-0183-3.
- Bjarnat Rachel: Sorbisch-deutsches und deutsch-sorbisches Ortsnamenverzeichnis der zweisprachigen Kreise. I. Teil: Bezirk Dresden. VEB Domowina, Bautzen 1959, 135 Seiten.
Lehrplan für Sorbisch an der Oberschule mit Sorbischunterricht. Ministerrat der Deutschen Demokratischen Republik, Ministerium für Volksbildung. Teil 4/6: Klassen 4–6, Berlin 1972, 93 S.
Begegnungssprache Sorbisch. Domowina-Verlag, Bautzen 1999.
- Tobias Geis, Till Vogt: Sorbisch Wort für Wort. Reise Know-How Verlag Peter Rump, Bielefeld 2007, 190 S., ISBN 978-3-89416-381-5.
- Madlena Norberg: Sind die sorbische/wendische Sprache und Identität noch zu retten? In: Sammelband zur sorbischen/wendischen Kultur und Identität (Potsdamer Beiträge zur Sorabistik ; 8) - Potsdam : Univ.-Verl., 2008. ISBN 978-3-940793-35-5
Bakgrunnsstoff |
Wikipedia på oversorbisk
Wikipedia på nedersorbisk
- Sorbisches Institut: Lehrbuch des Obersorbischen
- www.niedersorbisch.de (Deutsch-Niedersorbisches Wörterbuch)
- Niedersorbisches Glossar (Orts- und Straßennamen, Berufs- und Ämterbezeichnungen)
- Obersorbisches Onlinewörterbuch
- Obersorbisches Rechtschreibwörterbuch
- Institut für Sorabistik
- Tastaturlayouts für Linux und Microsoft Windows 2000/XP sowie Windows 95, 98, ME
Slaviske språk | |
|---|---|
| Austslaviske språk |
|
| Vestslaviske språk | sorbisk (over- og nedersorbisk) |
| Sørslaviske språk | |
|
