Fdzfgy

Denne artikkelen kan ha godt av ein språkvask, som reinskar opp målføringa og/eller innfører same språkstilen overalt.

Væringar - Gjestar frå over sjøen, av Nicholas Roerich (1899).

Væring (norrønt væringi m., fleirtal væringjar) er ei felles norrøn nemning på dei mennene som tjenestegjorde i vaktstyrken hjå keisaren av Miklagard (Konstantinopel). Væringar var ei form for leigesoldatar på 900- og 1000-talet.

Væringar som begrep er nærskyldt eller overlappande med omgrepet varjager, «dei edsvorne», som var dei mennene som dreiv handel austover og sørover på dei russiske elvene, eller dreiv plyndring som vikingar. Arkeologiske funn på Gotland i form av utanlandske mynter tyder på eit vestleg senter for denne handelen, og at handelen var betydeleg. Ein kan den dagen i dag sjå spor etter væringar i Istanbul, ved å sjå runer i Hagia Sofia.

Norrøn busetjing i aust |

Nemninga væring omfatta som regel menn frå Norden, men kunne like gjerne omfatta kven som helst frå vestlege Europa, til dømes angelsaksere som rømde frå normannernes erobring av England. Slavarar og bysantinere skilde ikkje mellom nordeuropearar. Den russiske Nestorkrøniken inkluderte til og med danskar og engelskmenn som væringar eller varjagere. Ein av dei aller mest kjende væringar var Harald Sigurdsson frå Noreg, den seinare kongen Harald Hardråde.

Eit omtrentleg kart over dei slaviske kulturane i det europeiske Russland på 800-talet.

Væringar hadde drive handel i Austersjøen såg langt attende som 600-talet. «Han vart drepen i østerled» eller han «for i østerled til Gardariket» står det på runesteinar i Sverige. Allereie då Helgö var ein blomstrande handelsplass i Mälaren i Sverige på 600-talet fanst det kontaktar på den andre sida av Austersjøen. Fredløse, voldsmenn, eventyrere, kjøpmenn og bosettere frå spesielt Sverige og dei andre nordiske landa trekte mot aust på same måte som dei òg trekte mot vest. Det veldige landet i aust tydde store høve. Dei russiske elvene var sambandet mellom kjøpar og sel til dei kostbare produkta frå Orienten. Langs elvene nådde norrøne menn Svartehavet og i år 839 til den store byen som dei kalla for Miklagard – hovudstaden i det store østromerske riket Konstantinopel. Eller ferda kunne alternativt gå langs elva Volga endå lengre austover til Kaspihavet og vidare til dei fekk kontakt med Bagdad og den arabiske verda. Ein mann som utrusta storstilt ferd austover var svensken Ingvar den vidfarne som vert mint i ein eiga saga.

I kjølvatnet av eventyrerne og handelsmennene følgde bosettere som danna svenske «koloniar» i aust frå 700-talet. Desse svenske bosetterne gjekk saman med den innfødde slaviske folkesetnaden og vart det rusiske rikt og seinare Kievriket som nådde sit høgdepunkt på 1000-talet. Det var eit rike som dekte eit område som var større enn Noreg, Sverige og Danmark og Dei britiske øyane til saman og strekte seg frå Finskebukten i nord og nesten til Svartehavet i sør.

Væringar og rusarar |

Sofiakatedralen i Novgorod er den beste verna kyrkja frå 1000-talet.

Norrøne bosettere var sannsynlegvis eit element i den tidlege etniske byrjinga på samfunnet Rus og spelte nok og ei betydeleg rolle i danninga av Khaganatet Rus, eit slavisk-norrønt samfunn på 800-talet som eksisterte før Kievriket. Væringane vert først omtalt i den russiske Nestorkrøniken, som vart nedskrevet antakeleg på byrjinga av 1100-talet, og desse væringane skal ha kravd skatt frå slaviske og finska stammar i 859. I 862 skal dissa stammane ha gjort opprør mot væringane, men enda opp med å kjempa mot kvarandre:

«(Dei) dreiv væringane tilbake over havet, nekta å betala skatt til dem, og akta å styra seg sjølv. Men det var inkje lov mellom dem, og stammar reiste seg mot stammar. Usemja følgde blant dem, og dei byrja å kriga den eine mot den andre. Dei såg til kvarandre, «La oss søkja ein prins som kan herska over oss og dømma i samsvar med vår veremåte.» Deretter drog dei over havet til væringane, til Rus. Desse væringane vart kalla for Rus, akkurat som nokon er kalla svenskar, og andre nordmenn og anglar, og andre for gotere (frå Gotland), for dei var såg kalla. Chudene, slavarane, krivichene og vesene, dei såg til ruserne: «Vår land er stort og rikt, men det er ingen orden i det. Kom og regjer og hersk over oss.» Tre brør, med deres ætlingar, stilte frivillig. Dei tok med seg alle ruserne og kom.»

I samsvar med legenda kom desse væringane eller rusere frå «over havet», ein Rurik eller Rørik og hans to brør Truvor og Sineus med andre væringar og busette seg i byen Novgorod. Rurik vart verande herskaren inntil han daude i 879.

Sjølv om mange historikarar ser på væringane frå 800-talet som ei segn, var den historiske busetjinga rundt byen som dei norrøne kalla for «Aldeigja», Aldeigjuborg (frå finske Alode-joki = lavlandselv), dagens Staraya Ladoga, assosiert med namnet Rurik (Hrørīkr , Rurik, Riurik), den væringen som tok kontroll over området i 862 og bygde Holmgard (Ryurikovo Gorodisjtsje) i Novgorod rundt innsjøen Ladoga. Aldeigjuborg var den første større handelsplassen på vegen mot aust og eit viktig vegkryss mellom datidens handelsvegar. På 800-talet hadde den kanskje så mange som 1000 innbyggjarar. Vestlege historikarar ser på at denne norrøne busetjinga smelta saman med den slaviske busetjinga og danna Kievriket, det rusiske kongedømmet Kiev og såleis gav namn til landet Russland. Skjønt mange slaviske forskarar har ut frå nasjonale omsyn opponert og avvist at det var ein norrøn innverknad.

I kontrast til den store norrøne innverknaden i Normandie og spesielt på Dei britiske øyane sette den kulturen som væringane braka med seg svært få spor i aust. Dei herskande klassene i dei to mektige byane Novgorod og Kiev synst å ha vorte slavifisert svært hurtig, sannsynlegvis på grunn av at væringane var eit lite mindretal og at språket deres vart fortrengt av slavisk.^[1] Likevel vart norrønt språk snakka i Novgorod heilt fram til 1200-talet, og væringar i tydinga leigesoldatar heldt fram å gjera teneste hos den østromerske keisaren.

Væringgarden |

Soldatar frå Væringgarden i Skylitzis krøniken.

Væringsgarden vart oppretta i 930 og bestod av krigarar frå dei nordiske landa som tente som leigesoldatar for den østromerske keisaren. Dei som vende heim påverka omgivnadene med framande inntrykk. Den femtårnede kyrkje i den danske byen Kalundborg ber innverknad austfrå som vart braka heim av væringar.

I 839 skal keisar Teofilos ha tilsett norrøne menn, væringar eller varjagere, som leigesoldatar i vaktstyrken i Konstatinopel. Teofilos forhandla med væringane som han kalla for «Rhos» for å skaffa leigesoldatar til sin hær. I år 860 hadde væringane i Kiev angripe Konstantinopel for første gong. Det første angrepet skal ha vore mislukka, men det hinderet dem ikkje å gjera nye angrep, samstundes som andre væringar var oppteke med fredfylt handel. Væringane skal ha kome attende med nye angrep i 860, 907, 911, 941, 945, 971, og siste gong i 1043. Til trass for dei stadige angrepa var væringane underlegne militært sett og vart alltid overvunne av hæren til keisaren, spesielt ved hjelp av gresk eld.

Soldatar frå Væringsgarden i Skylitziskrøniken.

Væringar vart tilsett av kongedømmet i Novgorod og Kiev som leigesoldatar frå 800-talet og fram til 1000-talet. Siste gong ein væring eller varjager vert nemnt som leigesoldat i Russland, er i 1043. Om grunnen var at det ikkje lenger var behov for dem, eller om leigesoldatane hadde vorte assimilert i samfunnet til staden og ikkje lenger vart vurdert som væringar, er ope for spekulasjon.

Væringane tjenestegjorde saman med sjøfolk frå Dalmatia i den bysantinske flåten mot Kreta i 902 og på nytt i 949 under Konstantin VII Porfyrogennetos. Så tidleg som 911 vert væringar eller vikingar nemnt i den bysantinske hæren. Det vart skrive ned at det var kontingentar av væringar i hærstyrken som kjempa mot araberne i Syria i 955. Etter denne tenesta steig dei i gradane frå medlemmar av «Det store forbund» (gresk: Μεγάλη Εταιρεία) til leigesoldatar i den keiserlige vaktstyrken.

Det vart vanleg med væringar innanfor Det østromerske rikt, og etter at keisar Basileios II vart stadig meir desperat, vart etter kvart stadig fleire væringar rekruttert. I 988 sende Basileios II førespurnad etter endå fleire soldatar til Vladimir I av Kiev for å få hjelp til å forsvara trona. Bunden av den traktaten som Vladimirs far hadde inngått, sende herskaren av Kiev 6 000 krigarar til Konstantinopel. Som takk sende keisaren sin syster Anna som Vladimirs hustru og inngjekk ei avtale om å konvertera til kristendomen.

I 989 gjekk hæren med væringar, leidde av Basileios II sjølv, i land ved Chrysopolis for å kjempa mot opprørsgeneralen Bardas Phocas. På slagmarken døydde Phocas av eit slagtilfelle i påsyn av sina motstandarar. Etter sin døden til leiar snudde Phocas' soldatar og flykta i alle retningar. Brutaliteten til væringane vakte oppsikt då dei forfølgde den flyktande hæren og «frydefylt hakket dem i småbitar».

Det var Basileios IIs mistro til innfødde vaktmenn, viss lojalitet ofte kunne skifta dust med fatale konsekvensar, saman med væringane #seg allereie beviste lojalitet, som fekk Basileios II til å verva væringane som sina personlege livvakter. Denne nye styrken vart kjend som Væringsgarden (gresk Tagma ton Varangion, Τάγμα των Βαραγγίων). I løpet til åra kom stadig nye rekruttar frå Sverige, Danmark og Noreg, og det nordiske innlaget var dominerande i organisasjonen fram til slutten av 1000-talet.

Eit forunderleg bevis på nærværet til væringane i Miklagard kan lesast i ein innskrift (graffito) med runer rissa inn på handlista i balustraden på øvste galleri på søre side i Hagia Sofia – Kyrkja til den heilage visdom – ferdigstilt i år 537 som datidens største kyrkjebygning: «Halvdan var her».

Dominert av menn frå England |

Ein runeinskripsjon av ein viss «Halvdan» på eit rekkverk i Konstantinopel er talande bevis på nærværet til væringane.

Væringarden vart dominert av skandinavar dei første hundre år, men etter 1066, då England vart erobra av normannerne, kom etter kvart ei aukande mengd av angelsaksere via Middelhavet. Ei kjelde oppgjev at 4 350 mann kom seglande i 235 skip. Dei som ikkje vart anteke i den keiserlige teneste vart utplassert langs kystane av Svartehavet, men dei som vart anteke vart så viktige at dei vart kalla for Englinbarrangoi frå då av. For angelsakserne og dei engelskfødte danane hadde den tydinga at dei kunne halda fram å kjempa mot normannerne, denne gongen under Robert Guiscard på Sicilia, som freista å invadera dei søre områda på Balkan, endå utan hell.

Misnøgde angelsaksere hadde ikkje heilt gjeve opp tanken om å gjenerobre England frå William erobreren. Då den danske kongen Svein Estridsson vitja Konstantinopel, freista dei utan hell å overtala han til å gjenerobre England frå normannerne. Men nokon, kanskje til og med dei fleste, busette seg i det fremja landet og skapte seg nytt liv der. Ein angelsakser av høg byrd frå Canterbury imponerte keisaren så mykje at han fekk tildelt eit «jarldømme» og kunne gifta seg inn i ein rik familie. Han bygde ei kyrkje i Konstantinopel som vart vigd til Sankt Nikolas av Myra og Augustin av Canterbury. Kyrkja vart eit kapell for væringane.

Under regimet til Henrik I vart ein mann ved namn Ulfric frå Lincoln sendt til England på eit diplomatisk oppdrag for keisar Alexios I Komnenos, sannsynlegvis for å rekruttera fleire leigesoldatar.

Organisasjonen |

Føremålet med og pliktene til Væringsgarden tilsvarte den norske og svenske hirden, det angelsaksiske og danske garden av huscarler, og Kievrikets druzhina, men det var ikkje identisk med desse. Væringane tjenestegjorde som personlege livvakter for keisaren og svor ein troskapsed til han.^[2] Dei hadde seremonielle plikter som å støtta og å hylla keisaren i tillegg til å utføra visse polititenester, spesielt retta mot svik og konspirasjonar.^[3]

I motsetnad til innfødde østromerske vaktar låg lojaliteten til væringane direkte under keisaren sjølv, og ikkje ein overordna offiser. Detta vart openberra i 969 då dei væringane som tjenestegjorde som hans livvakter lét vere å verna keisar Nikeforos II Fokas frå attentat og heller ikkje hemna hans død. «I live ville dei ha verna han til siste åndedrett; død var det inkje føremål å hemna han. Dei hadde ein ny herre no.»

Lojalitet på prøve |

Hagia Sofia

Væringane opptrer i den skotske forfattaren Walter Scott sin roman Hertug Robert av Paris som dei modigaste og mest lojale av alle menn i den bysantinske hæren, noko som sannsynlegvis var sterkt overdrive. Skjønt, denne romantiske overdrivelsen byrja ikkje med britiske forfattarar, men med dei samtidige bysantinske forfattarane, som svulstig viste til «dei edle brutale». Nokre bysantinske forfattarar omtalar dem som «barbarar med øksar» eller pelekyphoroi barbaroi. Mange skribentar prisar deres lojalitet til keisaren og meiner at den skulda deres etniske bakgrunn. Men det bysantinske styret var stadig utsett for tronranere, noko som indikerer at Lojaliteten til væringsgarden kan ha vore mindre enn kjeldene vil ha oss til å tru.

Eit merkbart unntak til den berømte lojaliteten til væringen overfor keisaren skjedde i 1071. Etter å ha vorte overvunne av sultan Alp Arslan vart keisar Romanus IV Diogenes seint attende til Konstantinopel for å regjera. Hans rivalar til trona hadde derimot andre meiningar, og etter å ha vedteke at hans manglar som keisar var for mange, vart det gjennomført eit palasskupp før han kunne koma. Hans stesønn, Johannes Dukas, nytta Væringsgarden til å fjerna den fråverande keisaren. Han delte garden i to delar, éi gruppe som drog til palasset for å utropa hans bror Mikael VII Dukas som keisar, og ein annan som vart sendt for å arrestera hans mor, keiserinne Eudokia. I staden for å forsvara den fråverande keisaren, lét væringane seg bruka av tronranerne.

Menn med øksar |

Som sina likesinnede norrøne krigarar i nord brukte væringane helst lange øksar som våpen, men dei var òg dugelege med sverd og bua. I nokre kjelder er dei skildra som ridende. Væringsgarden var stasjonert hovudsakleg rundt Konstantinopel, og mange væringar var forlagt i sjølve Bucoleonpalasset. Garden følgde òg hærstyrken i felt, og bysantinske krøniker (forutan fleire vesteuropeiske og arabiske skribentar) merkte seg ofte deres dugleik i kamp, spesielt samanlikna med dei lokale barbarane. Væringane var viktige for den bysantinske sigeren under keisar Johannes II Komnenos i slaget ved Beroia i 1122. Væringane hakka seg veg gjennom sirkelen til fienden av vogner, slo i stykke deres stillingar og skapte kaos i deres posisjonar.

I tillegg var væringane dei einaste i den bysantinske hæren som med hell makta å forsvara delar av Konstantinopel under Det fjerde korstoget. Sjølv om garden tilsynelatande vart oppløyst etter at byen vart erobra i 1204, er det visse indikasjonar på at den vart retta opp igjen anten av keisarriket Nikea eller av Palaeologos-keisarane sjølv.

Harald Hardråde kjempa i 18 slag som leiar for Væringsgarden, blant anna i det sørlege Italia og på Sicilia.

I tillegg til å kjennast for sin ekstreme lojalitet, vart væringane på 1000-talet berømt for sine lange øksar og sin heftige hang til drikking. Det er utalde historier om væringar som anten drikk over evne eller som er fulle. Den danske kongen Erik Ejegod skal i løpet av eit besøk i Konstantinopel på veg til Jerusalem ha «formant Væringsgarden til å leva eit meir nøkternt liv og ikkje overgje til seg fyll». I lys av dette er det neppe overraskande å finna ei tilvising frå 1100-talet som skildrar væringane som «vinsekkene til keisaren».

Kanskje den meste berømte medlemmen av Væringsgarden var den framtidige kongen Harald Sigurdsson av Noreg, mest kjent under sit karakteristiske tilnamn Harald Hardråde. Etter at han flykta frå Noreg etter slaget ved Stiklestad, drog Harald først til Russland og derfrå til Konstantinopel i 1035. Han skal ha delteke i 18 slag og slåst mot araberne i Anatolia og på Sicilia under general Georgios Maniakes, og dessutan i det sørlege Italia og Bulgaria.

I løpet av si tid i Væringsgarden fekk han tittelen Akolouthos («kommandant av garden»), men hans teneste enda med fengsling på grunn av økonomisk underslag av gods frå den plyndringen som skjedde under hans kommando. Han klarte etter kvart å rømma frå fengselet og koma seg heim i 1043. I samsvar med Snorre Sturlasons Heimskringla vart han fengsla for å ha fornærma dronning Zoe (Zoë Porfyrogenita). Grunnen skal ha vore delvis at Harald ville ha ei møy ved namn Maria, som var ein slektning av dronninga, og delvis at dronninga ville ha han sjølv. Snorres forklaring er neppe historisk korrekt.

Den forviste angelsaksiske prinsen Edgar Ætheling kan òg ha tjenestegjort i vaktstyrken rundt år 1098. Væringsgarden vert òg nemnd i Njåls saga med referanse til Kolskegg. Denne skal først ha reist til Russland og derfrå til Konstantinopel: «og der tok teneste hos keisaren. Det siste som vart høyrt frå han var at han hadde gifta seg med ei hustru der, og var kaptein for væringane og vart der til sin dødsdag.»

Òg Laksdøla saga har eit kapittel om Miklagard og væringane: «Då Bolle hadde vore ein vinter i Danmark, gav han seg på ferd til andre land, og han stansa ikkje før han kom til Miklagard. Han var ikkje lenge der før han vart oppteken blant væringane. Vi har ikkje høyrt om at nokon annan nordbo før Bolle Bollesson hadde gjeve seg i teneste hos Miklagardskongen. Bolle vart i Miklagard temmeleg mange år, og han vart rekna for den djerveste mann overalt der det røynt på, og gjekk jamnt like etter dei fremste. Væringane sette stor pris på Bolle så lenge han var i Miklagard.»^[4]

Sjå òg |

• 
  Strategikon av Kekaumenos


• 
  Alexiaden av Anna Komnena


• 
  Historia ecclesiatica av Orderic Vitalis


• 
  Játvarðar saga om Edvard Bekjenneren
  


• Theodor og Johannes væringane

Referansar |

1. 
   ↑ Samanlikn med den fransktalande normanniske herskarklassa i England etter 1066
   


2. 
   ↑ Hovudmengda av alle austlege mynter som er grave fram i Norden er funne på Gotland.
   


3. 
   ↑ Det varet korkje uvanleg eller spesielt for Det bysantinske riket at ein utanlandsk hæravdeling kunne oppnå slik tett tilgjenge til herskaren eller koma slik til prestisje.
   


4. 
   ↑ Sagaer i utvalg, Laksdøla saga, side 467. Oslo1995. ISBN 82-03-17530-9
   

Litteratur |

• Andersen, Lars: Væringane, Aschehoug 2003. ISBN 9788203187162
  


• Blondal, Sigfus: Varangians of Byzantium: An Aspect of Byzantine Military History. Omsett av Benedikt S. Benedikz, Cambridge, 1978. ISBN 0-521-21745-8
  


• Davidson, H.R. Ellis: The Viking Road to Byzantium. London, 1976. ISBN 0-04-940049-5
  


• Henriksen, Vera: Med skip til lands og til vanns: eventyret om vikingar i austrveg, Grøndahl 1981. ISBN 82-504-0462-9.


• Ingelman-Sundberg, Catharina: Boka om vikingarna, Prisma 1998. ISBN 91-518-3317-4
  


• Tjønn, Halvor: Vikingane #seg Russland, Erling Skjalgssonselskapet, 2006. ISBN 82-91640-27-0
  


• Kválen, Eivind: Det norske Garðariki, Oslo: Eige forlag, 1930-31


• Larsson, G-EN til Mat.: Vikingar i østerled, MånPocket, 1999. ISBN 91-7643-604-7
  


• Larsson, G-EN til Mat.: Väringar. Nordbor hos kejsaren i Miklagård, Stockholm: Atlantis, 1991. ISBN 91-7486-961-2, ib.


• Sigfús Blöndal: The Varangians of Byzantium, Cambridge : Cambridge university press, 1978 . ISBN 0-521-21745-8
  

Bakgrunnsstoff |

• 
  Who Were the Varangians? – Kven var væringane? (engelsk)


• English Refugees in the Byzantine Armed Force sin: The Varangian Guard and Anglo-Saxon Ethnic Consciousness (Engelske flyktningar i den ørstromerske hæren) av Nicholas C.J. Pappa sin for Dei Re Militari.org